ดินบอนไซและการเปลี่ยนกระถาง
เลือกวัสดุผสมดินให้เหมาะกับสภาพอากาศไทย พร้อมขั้นตอนเปลี่ยนกระถางทีละก้าว เพื่อป้องกันรากเน่าและกระตุ้นการแตกใบใหม่
ทำความรู้จักวัสดุผสมดิน
ดินสำหรับบอนไซต้อง “โปร่ง ระบายน้ำไว แต่เก็บความชื้นพอให้รากใช้ได้” การใช้วัสดุอนินทรีย์เป็นหลักช่วยให้รากไม่เน่าและควบคุมความชื้นได้ง่าย
| วัสดุ | บทบาท | ข้อสังเกต |
|---|---|---|
| อาคาได (Akadama) | เก็บความชื้นปานกลาง แตกตัวเมื่อเสื่อมสภาพช่วยให้รู้เวลาที่ต้องเปลี่ยนดิน | ควรใช้เบอร์กลาง–ใหญ่ในไทยเพราะฝนตกหนัก |
| พัมมิส (Pumice) | เพิ่มอากาศให้ราก ช่วยให้รากแตกใหม่เร็ว | ต้องร่อนฝุ่นออกก่อนใช้ |
| หินลาวา | เพิ่มน้ำหนักและโครงสร้าง ให้รากยึดเกาะ | ขัดขอบคมก่อนใช้กับรากอ่อน |
| อินทรียวัตถุ (พีท/กาบมะพร้าวสับ) | เพิ่มความชื้นสำหรับไม้ที่ต้องการน้ำมาก | ใช้ไม่เกิน 10–20% เพื่อป้องกันดินจับตัว |
Golden Ratio สำหรับมือใหม่: อาคาได 40% + พัมมิส 30% + หินลาวา 30% ใช้ได้กับหลายสายพันธุ์ในอากาศร้อนชื้น
ปรับสูตรตามสายพันธุ์และสภาพเลี้ยง
- Ficus / Podocarpus: ใช้อาคาได 50%, พัมมิส 25%, หินลาวา 25% ช่วยให้ดินเก็บน้ำได้มากขึ้น
- Juniper / Pine: ลดอาคาไดเหลือ 30% เพิ่มพัมมิสและหินลาวาอย่างละ 35% เพื่อการระบายน้ำสูง
- เลี้ยงในคอนโดหรือเปิดแอร์: เติมกาบมะพร้าวสับละเอียด 10% เพื่อยืดความชื้น
- เลี้ยงกลางแดดแรง: เพิ่มชั้นกรวดแม่น้ำ 1 ซม. บนสุดเพื่อลดการกระแทกของฝน
สัญญาณว่าต้องเปลี่ยนกระถาง
- รากงอกออกจากรูระบาย หรือยกกระถางขึ้นแล้วเห็นรากพันแน่น
- รดน้ำแล้วน้ำค้างบนหน้าดินนานกว่า 30 วินาที แสดงว่าดินอุ้มน้ำมากเกินไป
- สีดินเข้มและจับตัวเป็นก้อนเมื่อกด แสดงว่าอาคาไดแตกละเอียด
- ไม้หยุดโตหรือแตกยอดใหม่ช้าผิดปกติทั้งที่ได้แสงและปุ๋ยพอ
ช่วงเวลาที่ดีที่สุดคือปลายฤดูหนาวถึงต้นฤดูฝน (ก.พ.–มิ.ย.) เมื่อกำลังจะแตกใบใหม่ ระบบรากจะฟื้นตัวไว
ขั้นตอนการเปลี่ยนกระถาง
- เตรียมอุปกรณ์ วางตะแกรงรองรูระบาย ผูกลวดสำหรับยึดต้น และผสมดินตามสูตรที่เลือก
- ปลดต้นออกจากกระถางเดิม ใช้ตะขอแซะรอบ ๆ กระถาง ค่อย ๆ ดึงต้นออกพร้อมก้อนราก
- ตัดแต่งราก ตัดรากยาวหรือรากที่เป็นวง การลดรากประมาณ 10–20% จะช่วยให้เกิดรากฝอยใหม่
- ยึดต้นและเติมดิน ปูดินชั้นบางที่ก้นกระถาง วางต้นให้ตำแหน่งถูกต้อง ใช้ลวดตรึง แล้วเติมดินทีละชั้นพร้อมใช้ตะเกียบเขี่ยให้ดินแทรก
- รดน้ำและพักฟื้น รดให้ชุ่มจนไหลออกจากรู ระหว่าง 7–10 วันแรกวางในร่มสว่างและฉีดพ่นละอองน้ำเพิ่มความชื้น
ดูแลหลังย้ายกระถาง
- อย่าให้แดดจัดตรง ๆ ใน 7 วันแรก เพื่อไม่ให้ใบเหี่ยว
- งดปุ๋ยอย่างน้อย 3–4 สัปดาห์ รอให้รากใหม่เจริญก่อน
- ตรวจดินทุก 2 วัน รดน้ำเมื่อดินหน้าแห้งแต่ยังไม่ให้แฉะเกินไป
- สังเกตยอดอ่อน หากเริ่มผลิแสดงว่ารากตั้งตัวแล้ว สามารถย้ายกลับตำแหน่งเดิมได้
คำถามที่พบบ่อย
ใช้ดินปลูกต้นไม้ทั่วไปได้หรือไม่?
ไม่แนะนำ เพราะดินทั่วไปอุ้มน้ำสูงและระบายอากาศไม่ดี รากบอนไซจะขาดออกซิเจนและเน่าเร็ว
ควรเปลี่ยนกระถางบ่อยแค่ไหน?
บอนไซที่โตเร็ว (ฟิคัส) ทุก 12–18 เดือน ส่วนสนหรือจูนิเปอร์ 24–36 เดือน ทั้งนี้ให้ดูสัญญาณรากแน่นประกอบ
จำเป็นต้องร่อนวัสดุทุกครั้งหรือไม่?
ควรร่อนฝุ่นออกเพื่อป้องกันการอุดรูระบาย และช่วยให้ดินไม่จับตัวแน่นในระยะยาว
แหล่งอ้างอิง
- Peter Chan. The Bonsai Beginner’s Bible. DK Publishing, 2018.
- Japan Bonsai Society – Soil Science for Bonsai, 2023.
- บันทึกการเปลี่ยนกระถางของ Bonsai Gallery (2566–2567) – โรงเรือนตลิ่งชัน